Rodzaj Hygrophila

R. Browndr Ryszard Kamiński - AKWARIUM 5-6/86

Do rodziny Acanthaceae (akantowate) należy 250 rodzajów roślin obejmujących około 2650 gatunków. Występują one głównie w rejonach subtropikalnych i tropikalnych. Niektóre gatunki spotykane są także w cieplejszych regionach stref umiarkowanych. Są wśród nich rośliny zielne, krzewy, rzadziej zaś drzewa. Zasiedlają różne siedliska poczynając od lasów poprzez stepy, łąki wilgotne, miejsca błotniste, a na zalewanych terenach brzegowych rzek i jezior kończąc. Olbrzymia większość gatunków występujących na błotniskach i terenach wodnych należy do rodzaju Justicia i Hygrophila. W pierwszym rodzaju systematycy zgrupowali około 300 gatunków. Nie są to jednak rośliny dekoracyjne a więc nie spotyka się ich zupełnie w uprawie akwaryjnej.

Do rodzaju Hygrophila należy około 90 gatunków, z reguły o dość szerokim zasięgu. Większość z nich występuje w Starym Świecie (Afryka, Azja), nieliczne zaś spotykane są w Ameryce Południowej. Są wśród nich rośliny zielne (jednoroczne i wieloletnie byliny) o łodydze niezdrewniałej, oraz krzewiaste, z drewniejącą łodygą. Rosną z reguły w miejscach wilgotnych, podtopionych jak brzegi rzek, jezior i kanałów irygacyjnych. Często są niepożądanymi chwastami uprawnych pól ryżowych. W akwariach uprawiane są gatunki rosnące dobrze także pod wodą. Często dość istotnie różnią się one od roślin nadwodnych. Objawia się to wytwarzaniem liści całoblaszkowych węższych i dłuższych, nie pokrytych włoskami (u roślin nadwodnych liście, a przede wszystkim młode łodygi, zawsze są owłosione) lub też liści pierzastodzielnych.

Niepozorne kwiaty - pojedyncze lub zebrane w wierzchotkę dwuramienną z centralnym kwiatem kwitnącym w pierwszej kolejności, wyrastają w kątach liści tylko na pędach wynurzonych. Działki kielicha, w liczbie pięciu, są wąskie, wydłużone i zrośnięte płytko podstawami w krótką, niepozorną rurkę. Białe lub purpurowo-fioletowe korony kwiatów są rurkowate dwuwargowe lub o 5 wyodrębniających się płatkach.

Występują tu więc dwa typy kwiatów t.j. o symetrii promienistej i grzbiecistej, a także różne sposoby kwitnienia t.j. kwiaty pojedyncze i w kwiatostanach, w różnych kombinacjach. Hygrophila corymbosa ma kwiaty grzbieciste, zebrane w kwiatostany, H. guyanensis ma kwiaty promieniste w kwiatostanach a H. difformis ma pojedyńcze kwiaty grzbieciste.
Aktualnie rodzaj Hygrophila składa się także z gatunków należących uprzednio do rodzaju Synnema Bentham, Nomaphila Blume i Asteracantha.

W systematyce rodzaju Hygrophila, a tym samym i gatunków uprawianych w akwariach występuje dość dużo niejasności co opisano wyżej. Spowodowane jest to brakiem całościowego opracowania rodzaju uwzględniającego zmienność geograficzną i ekologiczną roślin. O potrzebie przeprowadzenia odpowiednich badań w tym zakresie pisze większość cytowanych autorów. Na zmienność tę składa się duża plastyczność poszczególnych gatunków t.j. ich wygląd (morfologia) w dużym stopniu uzależniony jest od fizyko-chemicznych czynników siedliskowych, oraz dość częste występowanie względnie trwałych mutacji w komórkach merystematycznych stożka wzrostu. Przykładem może być tu H. angustifolia u której wskutek tego mogą wyrastać w węzłach 3 lub 2 liście (cecha dla danego pędu i pędów przybyszowych względnie trwała), lub liście mogą być spiralnie ułożone na łodydze, brakiem podstawowych informacji o nowym materiale sprzedawanym przez firmy komercyjne t.j. czy dana roślina pochodzi ze stanowiska naturalnego (jeśli tak to skąd i jaka jest nazwa botaniczna tej rośliny?) czy też są to formy wyselekcjonowane ze znanych już gatunków (z jakich?) i uprawiane jako linie klonalne.

Obecnie w akwariach uprawiane są rośliny, które można umownie podzielić na dwie zasadnicze grupy. Do pierwszej o podwodnych liściach pierzastodzielnych należą:

HYGROPHILA DIFFORMIS (L. f.) Blume czyli synema trójkwiatowa.
Gatunek po raz pierwszy opisany przez Linneusza w roku 1781 jako Ruellia difformis, następnie znany pod nazwą Synnema triflorum (Roxb. ex Nees) O. Kuntze, aktualnie najbardziej rozprzestrzeniony w akwariach. Jest to wieloletnia roślina zielna występująca w południowo-wschodniej Azji.
Roślina pod wodą może dorastać do 1,5 m, jednakże z dolnej części łodygi liście opadają i jest ona bezlistna. Najbardziej dekoracyjnie wygląda szczytowa część łodygi (długość do 50 cm) na której w węzłach wyrastają po 2-3 pierzastodzielne liście, osiągające w zarysie 7,5-10 cm długości i 3-6 cm szerokości. W miarę wzrostu ku powierzchni wody zmienia się kształt liści poprzez lirowato-pierzastoklapowane (patrz "Akwarium" 2/83) aż do mniej lub bardziej wrębnych i ząbkowanych charakterystycznych dla roślin nadwodnych. Liście nadwodne nie przekraczają 5 cm długości i 3 cm szerokości i wyrastają po dwa w okółku (krzyżowo). Zarówno liście nadwodne jak i podwodne, bez względu na to czy rosną w świetle naturalnym czy też sztucznym, są zielone. Należy tu wspomnieć, że w początku lat siedemdziesiątych pojawiła się wyselekcjonowana linia, sprzedawana wówczas pod nazwą synema trójkwiatowa forma żółta, w której wszystkie rodzaje liści w pewnych warunkach mogą ujawniać piękną, biało ornamentowaną siatkę nerwów. Wydaje mi się, że największy wpływ na to ma temperatura wody, skrócenie dnia oraz widmo światła. Rośliny uprawiane w basenach najczęściej wybarwiają się w ten sposób późną jesienią, natomiast w akwariach jest to raczej kwestią przypadku. Niestety wybarwienie nie jest zbyt trwałe i po przeniesieniu roślin do akwariów po pewnym czasie (od kilku do kilkunastu tygodni) ustępuje.
Hygrophila difformis jest rośliną łatwą w uprawie i niezbyt wymagającą. Optymalną jest temperatura 22-25°C, jednakże wstrzymuje wzrost dopiero przy obniżeniu temperatury do 10-15°C i ginie w temperaturze powyżej 35°C. Pożądana jest woda raczej miękka do 15°n (niemieckich), chociaż w Ogrodzie Botanicznym we Wrocławiu dobrze rośnie w wodzie prawie twardej i twardej (15-25°n). Oświetlenie winno być raczej dobre ponad 0,7 W / Iitr, co w przybliżeniu daje ponad 2000 lux

HYGROPHILA BALSAMICA (L. f.) Raf. hygrofila pachnąca
Występuje na Cejlonie. Jest rośliną bardzo podobną do synemy. Podwodne liście są także pierzastodzielne lecz o silniej zredukowanej tkance pomiędzy nerwami. Dorastają one do 10 cm długości.

Liście nadwodne są nieco mniejsze (max. 8X3 cm) o brzegach postrzępionych lub ząbkowanych.
Uprawiając ją w kulturze emersyjnej (nadwodnej) wyczuwamy specyficzny, żywiczny zapach. Rośliny wydzielają lotne olejki aromatyczne (fitoncydy). Brunner podaje, że z tego względu nie jest wskazana do akwariów z obsadą bardziej wrażliwych ryb. Duże stężenie fitoncydów w wodzie może doprowadzić do śmierci ryb. Obiektywnie muszę stwierdzić, iż uprawiając hygrofiię pachnącą w akwarium nie stwierdziłem negatywnego jej wpływu na żyjące tam gupiki, molinezje i kardynałki. Podobnie jak u poprzedniego gatunku, lecz znacznie rzadziej, może występować biała ornamentacja liści.
Jest rośliną trudniejszą w uprawie lecz dobrze rośnie w warunkach optymalnych dla synemy. Jest bardziej wrażliwa na niską i wysoką temperaturę oraz na twardość wody. Obserwacje wskazują, że jest też rośliną bardziej światłolubną.

HYGROPHILA AFRICANA T. Anders hygrofila afrykańska.
Bardzo podobna do poprzednich gatunków, lecz o liściach delikatniejszych. Spotykana tylko w niektórych kolekcjach profesjonalnych. Wobec braku importów z tej części świata nie jest znana akwarystom i nie uprawiana w akwariach.

Drugą grupę roślin stanowią gatunki, które pod wodą rozwijają liście o całej blaszce liściowej, w bardzo małym stopniu lub znacznie odróżniające się od liści nadwodnych swoim kształtem. W tej grupie roślin nazewnictwo jest tak zagmatwane, że bez przeprowadzenia szerokich badań taksonomicznych trudno jest być pewnym czy niektóre rośliny uprawiane w naszych akwariach są rzeczywiście tymi, które określa używana nazwa. Nie można też wykluczyć, że pod wspólną nazwą może być uprawianych kilka podobnych roślin lub odwotnie. Bardzo dobrze ukazuje ten problem przykład popularnego u nas dąbka. Oto jego "taksonomiczna historia". W roku 1791 Vahl opisał i nadał nazwę Justicia sfricta (1) pewnej roślinie występującej na Półwyspie lndo-Malajskim. W początkach Blume opisał rosnącą na Jawie Nomaphila corymbosa (2) a Lindau występującą także na Filipinach Hygrophila corymbosa (3). W toku dalszych badań Nees stwierdził, że pierwszy z opisanych gatunków posiada cechy właściwe dla istniejącego rodzaju Nomaphila, a więc jego nazwa winna brzmieć Nomaphila stricta (Vahl) Nees. Później botanicy doszli do wniosku, że różnica pomiędzy rodzajem Nomaphiia i Hygrophila jest nieistotna i należy połączyć te dwa rodzaje w jeden. W związku z tym nazwa N. stricta uległa zmianie na Hygrophila stricta (Vahl) Nees. Oceniono także, że uprzednio opisane rośliny (nr 2 i 3) prawdopodobnie są tym samym gatunkiem, a jeżeli nie, to zbyt mało różnią się między sobą, aby wyodrębniać je w oddzielne gatunki, w związku z czym złączono je w jeden - pod wspólną nazwą Hygrophiia corymbosa (Blume) Lindau. Aktualnie część botaników uważa, że H. corymbosa (Blume) Lindau i N. stricta (Vahl) Nees, a więc H. stricta (Vahl) Nees, to ten sam gatunek. Przyjmując ten pogląd możemy mieć pod wspólną nazwą 4 lub więcej różnych roślin, albowiem dodatkowo w początkach naszego wieku ogrodnicy indyjscy i angielscy używali nazwy H. stricta w odniesieniu do H. angustifolia, z którą są podobne problemy. Inni botanicy twierdzą, że H. stricta (Vahl) Nees jest odrębnym gatunkiem w obrębie rodzaju Hygrophila, a jeszcze inni są skłonni powrócić do rodzaju Nomaphila i używają w stosunku do tej rośliny nazwy Nomaphila stricta (Vahl) Nees.

Wobec powyższego przy omawianiu poszczególnych gatunków używał będę nazw i synonimów najczęściej spotykanych w literaturze akwarystycznej.

HYGROPHILA CORYMBOSA (Blume) Lindau zwana u nas dąbkiem
Bardziej adekwatną byłaby nazwa hygrofila błotna, ponieważ na stanowiskach naturalnych występuje zawsze jako roślina wynurzona, ewentualnie znosząca niezbyt długi okres zalania bez uszczerbku dla starszych liści. Zjawisko dość szybkiego odpadania starszych liści obserwujemy w akwariach, szczególnie przy niedostatku światła.
W uprawie emersyjnej (nawet w silnie podlewanych doniczkach), najmłodsze części łodygi i liście są mocno pokryte włoskami. Łodyga dorasta do 10 mm średnicy. Ciemnozielone, często w sinym odcieniu lub- czerwonawe (najmłodsze) liście są ustawione krzyżowo. Ich szeroko lancetowate blaszki liściowe, o zaostrzonym wierzchołku i podstawie klinowato-owalnej lub prawie sercowatej, dorastają do 10 cm długości i 5 cm szerokości. Brzegi są ząbkowane.
Liście podwodne są mniejsze, lecz zachowują swój kształt. W sztucznym oświetleniu najczęściej przybierają barwę żółto-zieloną, lub rzadziej są podbarwione kolorem czerwonym i brązowym. Potrzebuje warunków jak inne rośliny tego rodzaju, jest jednak bardziej wrażliwa na wahania temperatury i wymaga dobrego oświetlenia ponad 1 W/I.

HYGROPHILA POLYSPERMA (Nees) T. Anderson - hygrofila wielonasienna
Dawniej w katalogach firm handlowych występowała nieraz pod nazwą "H. guinensis". Pochodzi z południowo-wschodniej Azji (Indie) i jest jedną z najlepiej adaptujących się roślin tego rodzaju do życia pod wodą. Pomimo że jest dobrze znana akwarystom i jedną z pierwszych hygrofil uprawianych w akwariach, niektórzy autorzy poddają w wątpliwość prawidłowość oznaczenia tych pierwszych egzemplarzy. Uprawiane od prawie 40 lat jako rośliny błotne nie kwitły, podczas gdy ostatnio importowane rośliny kwitną z łatwością. Zjawisko wyradzania się roślin uprawianych w warunkach sztucznych jest znane, tak więc jest możliwe że i te, ostatnio sprowadzone rośliny, mogą zatracić zdolność kwitnienia, ponieważ objawy wyradzania się mogą przybierać różne formy.

H. polysperma ma delikatną łodygę, rzadko rozgałęziającą się, z której krzyżowo wyrastają po dwa podłużnie lancetowate liście, dorastające do 5 cm długości i 12 mm szerokości. Ich wierzchołek jest zaokrąglony a podstawa zbiegająca, co sprawia, że brak jest wyraźnie wyodrębniającego się ogonka. Liście są koloru zielonego; w silnym świetle przybierają odcień żółtawo-jasnozielony. Liście nadwodne są mniejsze i ciemnozielone.
Wśród wszystkich hygrofil jest jedną z najmniej wymagających względem światła i temperatury. Rośnie względnie dobrze już przy oświetleniu 200-300 lux (ok. 0,2-0,4 W/I). Znosi dość duże wahania temperatury 12-30°C (optimum 20-25°C) i odpowiada jej woda miękka jak i twarda, lekko kwaśna i lekko zasadowa. Jest więc gatunkiem eurytopowym t.j, mało wrażliwym na wahania czynników środowiskowych, zdolnym do egzystencji w różnorodnych warunkach.

HYGROPHILA ANGUSTIFOLIA R. Br., syn. H. salicifolia (Vahl) Nees - czyli hygrofila wąskolistna
Występuje w Indonezji, Australii i Nowej Zelandii, w miejscach raczej cienistych, jako wieloletni krzew dorastający do 1,S m wysokości. Lancetowate liście dorastają do 15 cm długości i 1,8 cm szerokości. Wierzchołek ich jest zaostrzony a podstawa długo zbiegająca. Są barwy zielonej, z brązowawym nerwem głównym. Swym wyglądem przypominają liście rosnącej u nas wierzby i w międzywęźla są dość długie.

Uprawiana pod wodą roślina zmienia swój wygląd. Łodyga jest cieńsza (do 5 mm średnicy), liście stają się mniejsze i są wąsko lancetowate; dorastają do 12 cm długości, wyjątkowo do 16 cm i 8-10 mm szerokości. Blaszki liściowe i łodyga są zielone, często jednak przy dorastaniu do powierzchni wody w akwarium przybierają odcień czerwonawo-brązowy. W okółkach wyrastają po 2-3 liście. Prawdopodobnie rośliny opisywane przez Brunnera jako Hygrophila sp. (Qirblattrige Wasserfreund) 0 3 liściach w okółku należą także do tego gatunku. Podobnie jak inne jest rośliną łatwą w uprawie i w zasadzie rośnie prawie w każdych warunkach jakie są w akwariach. Jednakże optymalna jest temperatura 22-25°C, pożądana jest woda bogata w substancje pokarmowe, miękka lub lekko twarda i raczej dobrze oświetlona.

HYGROPHILA sp.
W niemieckiej literaturze akwarystycznej występuje pod nazwą "Tajlandische Wasserfreund", a w starszej można się zetknąć z nazwą H. "siamensis". W Polsce była określana jako Hygrophila guyanensis Nees ex Bentham, a w jednym ze starszych roczników "Akwarium" jest przedstawiona jako H. angustifolia. Sądzę, że można nazywaĆ ją hygrofilą tajlandzką. Nie należy jednak mylić tej nazwy z nazwą H. "tajland" przy pomocy której określa się u nas hygrofilę wąsko;.sm. Gwoli ścisłości należy dodać, że Paff'atn określa opisywaną roślinę jako Hygrophila stricta (Vahl) Nees, a w katalogu firmy Dennerle figuruje ona jako Nomphila angustifolia.

Jest to piękna, silna roślina. Wśród gatunków o dużych liściach właśnie ten najbardziej nadaje się do obsadzania akwariów. Charakteryzuje ją obfite ulistnienie; starsze liście nie odpadaią tak szybko jak u H. corymbosa, krótkie są także międzywęźla. Łodyga jest drewniejąca, zielona. Z węzłów wyrastają po 2 zielone, nie przebarwiające się pod wodą, lancetowate liście osiągające przeciętnie 10 cm długości i 2 cm szerokości. W wyjątkowych przypadkach liście mogą mieć wymiar do 17X3,5 cm. ,nadwodne liście są mniejsze (9X2 cm). Optymalne warunki uprawy jak dla H. angustifolia.

HYGROPHILA sp. "czerwonołodygowa"
Pochodzenie nieznane; nie jest wykluczone, że jest to pochodząca z Ameryki Południowej i Środkowej Hygrophila guyanensi Nees ex Bentham. Podobna jest do uprzednio opisanej hygrofili tajlandzkiej. Różni się czerwono-brązową łodygą. Tak także zabawiony jest nerw centralny oraz często młode, rozwijające się w uprawie akwariowej liście, które z czasem przybierają barwę zieloną lub zielono-żółtą. Międzywęźla są dłuższe, a liście na ogół trochę mniejsze i bardziej lancetowate. Jest rośliną łatwiej rosnącą w akwariach jak H. corymbosa. Warunki uprawy jak dla gatunku uprzednio opisanego.

HYGROPHILA sp.
Opisywana przez Miihlberga jako H. sp. "rótlich". Pochodzenie nieznane, prawdopodobnie południowo-wschodnia Azja. Uprawiana jako roślina emersyjna nie osiąga dużych rozmiarów. Jej pędy ścielą się na płytkiej wodzie, a wierzchołki bardzo nieznacznie wyrastają ponad jej powierzchnię. W takich warunkach rośnie szybciej jak pod wodą. Liście są ciemnozielone, szeroko lancetowate (4X1,5 cm) o zaokrąglonym wierzchołku i zbiegającej podstawie. Przypominają nieco podwodne liście H. polysperma. Pod wodą liście ma wąsko lancetowate dorastające do 7-9 cm długości i nie przekraczające i cm szerokości. Podobnie jak u H. angustifolia są one często zakrzywione w swojej poziomej płaszczyźnie i posiadają lekko, rzadko ząbkowane brzegi. Wierzchołki liści są tępe. Liście często przebarwiają się na kolor brązowo-ceglasty. Bazując na opisie liści nie można wykluczyć, iż jest to pochodząca z Japonii i Tajwanu, mało znana akwarystom, opisywana przez Rataja H. lancea (Thunb.) Mig. Warunki uprawy jak H. angusfifolia.

HYGROPHILA sp. "skąpolistna"
Pochodzenie nieznane. Morfologicznie przypomina opisywaną przez Rataja, Żdanowa i Brunnera, a pochodzącą z Ameryki tropikalnej H. lacustris (Schlecht) Nees. Jednakże ta, w przeciwieństwie do opisywanej, pod wodą rośnie bardzo wolno. Zarówno formy podwodne jak i nadwodne podobne są nieco do H. angustifolia. Liście nadwodne są jednak ciemniejsze, bardziej szeroko lancetowate i większe. Liście podwodne są wąsko lancetowate, dorastają do 10 cm długości i 1 cm szerokości. Utrzymują, się tylko w górnej części łodygi, a dolne odpadają. Są koloru jasnozielonego, podobnie jak łodyga. Nie obserwowano ich przebarwień. Międzywęźla są znacznie krótsze jak u hygrofili wąskolistnej. Roślina bardzo trudna w uprawie i nie polecana do akwariów.

Uprawiając hygrofile w akwarium nie należy dopuszczać do wyrastania ich ponad powierzchnię wody. Ich liście karłowacieją, przez co rośliny stają się mafio dekoracyjne (z wyjątkiem H. corymbosa). Wówczas odcięte i posadzone pod wodą trudniej rosną i mija trochę czasu zanim liście przybiorą formę podwodną. Znacznie szybciej to następuje jeśli wkładamy rośliny wyrosłe w warunkach błotnych, ponadto ich liście są większe i ładniejsze. Hygrofile rozmnażają się bardzo łatwo wegetatywnie.

Ucinamy nadmiernie wyrośniętą łodygę na wysokości 2-3 okółków ponad podłożem i wsadzamy w dno. Ukorzenia się bardzo łatwo i szybko, a z uciętego pędu wybijają najczęściej 2 pędy przybyszowe. Po 2-3 takich zabiegach możemy otrzymać w akwarium piękny krzaczek hygrofil. Odciętych bezlistnych fragmentów łodyg nie należy wyrzucać. Zostawiamy je swobodnie pływające w akwarium. Po pewnym czasie z każdego prawie węzła wyrastają łodygi przybyszowe które można wysadzać, wraz z fragmentem starej łodygi, nawet jeśli nie posiadają jeszcze korzeni.

Podsumowując, chciałbym do uprawy akwariowej szczególnie polecić: popularną synemę i hygrofilę tajlandzką jako rośliny tworzące tło dla innych, a więc wysadzać je należy przy bocznych i tylnej ścianie akwarium,
- hygrofilę wąskolistną i "czerwonołodygową" do większych akwariów jako rośliny pojedyncze lub rosnące w niewielkich grupach pośród roślinności niższej, szczególnie zwartej, w środkowych partiach zbiorników,
- hygrofilę wielonasienną często przycinaną, wysadzaną w zwartych kępach w środkowych partiach zbiorników większych lub z tyłu w akwariach mniejszych.

Hygrofila błotna (dąbek) w mniejszym stopniu nadaje się do uprawy akwariowej i tylko w akwariach dobrze oświetlonych. Polecam tu głównie linie mające tendencje do przebarwiania się. Efektownie wyglądają wysadzone w większych zbiornikach w zwartej grupie wśród roślin niższych. Pozostałe rośliny są mniej dekoracyjne i raczej rzadkie. Należy tu wspomnieć, że w katalogach firm handlowych występuje jeszcze kilka hygrofil (gatunki, odmiany, formy?) lecz nie są one jeszcze znane naszym akwarystom.



LITERATURA
Cook D. H. K., 1974. Water plants of the world. Dr. W. Junk b. v., Publishers, hfaque. grunner G., 1984. Handbuch der Aquarienpflanze. Arten-Auswahl-Pflege. Kosmos Handbuch Verlag, Stuttgart.

Dennerle L., Dennerle E., Pflanzen fiir eine prachtige Unterwasser-Landscnaft. Miihlberg H., 1980. Das grosse Buch der Wasserpflanzen. Leipzig.

Rataj K., Horeman J. T., 1977. Aquarium plants, their identification, cultivation and ecology. T. F. H. Publications.

Sterba G., 1972. AquarienKUnde. Band 2, Urania Verlag, Leipzig-Jena-Berlin. Wit de C. D. H., 1971. Aquarienpflanzen.

Verlag Eugen Ulmer, Stuttgart. Vlasblom J., 1981. Enkele Hygrophila soorten. Mededelingen W. A. P., 1 :39-46.

Żdanow W. S., 1981. Akwarmmnyje rastienia. Moskwa.

Index Kewensis 1894-139o-Fsupple ment I-XII (1960) - pr. zbiorowa Hortus Third. A concise Dictionary of Plants cultivation in the USA and

Canada. 1976. Cornel University. - pr. zbiorowa