Strona główna Forum dyskusjne Aukcje Serwisu Roœlin Wodnych i Akwariowych -  dochód z nich przeznaczam na utrzymanie Serwisu Kontakt z administratorem
Strona główna Serwisu| Regulamin witryny www.roslinyakwariowe.pl| Zrób zakupy w naszych Sklepie Internetowym| Skontaktuj się z redakcjš Serwisu
Poznaj gatunki i odmiany roœlin wodnychDowiedz się więcej na naszym forum dyskusyjnymObejrzyj akwaria naszych forumowiczówDołšcz do Klubu Miłoœników Roœlin Wodnych (KMRW)Poznaj redakcję Serwisu Miłoœników Roœlin WodnychZapoznaj się z ofertš naszej firmyObejrzyj produkty w naszym Sklepie Internetowym



Objawy niedoboru oraz nadmiaru makro- i mikroelementów
Marcin Baranowski


Prawidłowa identyfikacja niedoborów mikro- i makroelementów na podstawie zmian wyglądu rośliny jest bardzo trudna i wymaga dużo doświadczenia. Objawy w wielu przypadkach są do siebie podobne. Ponadto niedobór tego samego pierwiastka może wyglądać różnie w zależności od stopnia nasilenia oraz gatunku rośliny. Sprawę dodatkowo komplikuje możliwość jednoczesnego wystąpienia kilku niedoborów i/lub nadmiarów. Należy również pamiętać o tym, że nie wszystkie niepokojące zmiany w wyglądzie roślin wynikają z niewłaściwego nawożenia. Mogą one bowiem być spowodowane także niedostatecznym oświetleniem, toksycznym działaniem podawanych leków, bądź też mechanicznymi uszkodzeniami wywoływanymi przez ryby i ślimaki. Do wyciągniętych wniosków należy więc zawsze podchodzić z dużą dozą ostrożności.

Identyfikacja niedoborów i nadmiarów musi być oparta na bardzo uważnej obserwacji roślin. Należy dokładnie kontrolować stan zarówno młodych jak i starych (często słabo widocznych) liści. Istotne informacje może również wnieść wygląd korzeni, nie tylko tych ukrytych w żwirze ale również wypuszczanych przez wiele gatunków roślin w międzywęźlach. Do typowych objawów niedoborów i nadmiarów pojawiających się na liściach należy chloroza i nekroza. Chloroza wywołana jest zmniejszoną ilością chlorofilu, objawia się zmianą barwy z zielonej na jasnozieloną, żółtą bądź nawet białą. W przypadku gatunków roślin o czerwonym zabarwieniu liści może pojawiać się kolor bladoróżowy. Można wyróżnić chlorozę punktową, ogólną dotyczącą całej blaszki liściowej, brzeżną pojawiającą się na krawędziach liści oraz międzyżyłkową dotyczącą jedynie tkanki znajdującej się pomiędzy nerwami, które pozostają zielone. Nekroza objawia się natomiast obumieraniem części blaszki liściowej, w warunkach akwariowych zazwyczaj powoduje powstawanie dziur. Niniejszy artykuł jest kompilacją informacji pochodzących z wielu różnych źródeł. W zdecydowanej większości dotyczą one jednak roślin lądowych. W przypadku każdego pierwiastka zostały zamieszczone wszystkie objawy wymieniane w dostępnej autorowi literaturze. Nie uwzględniono jedynie symptomów, których zaobserwowanie w warunkach akwariowych jest niemożliwe bądź mało prawdopodobne (np. dotyczących owoców).

Azot (N)
Azot zaliczany jest do makroelementów, stanowi on ok. 1,5% suchej masy rośliny. Jest składnikiem białek, kwasów nukleinowych i chlorofilu. Azot należy do pierwiastków mobilnych, objawy jego niedoboru pojawiają się więc w pierwszej kolejności na starszych liściach. Rośliny przyswajają azot w postaci jonów NO3-, NO2-, NH4+ oraz jako mocznik. Gatunki wodne w pierwszej kolejności pobierają jednak azot w postaci kationów amonowych gdyż jego przyswojenie wiąże się z najmniejszymi kosztami energetycznymi. Niemniej z racji na to, że jony NH4+ są toksyczne dla ryb oraz silnie stymulują rozwój wielu glonów nie zaleca się ich podawania w akwariach roślinnych. Najczęściej stosowanym źródłem azotu jest KNO3 (saletra potasowa). Najczęściej zalecany poziom azotanów to 5-10ppm. Ich zawartość należy regularnie monitorować (przynajmniej przez pierwsze miesiące od założenia zbiornika). W silnie oświetlonych akwariach nawożonych CO2 (nawet tych z dużą obsadą ryb) często zachodzi bowiem potrzeba podawania azotu. Zazwyczaj stosuje się dawki od kilku do kilkunastu ppm NO3- na tydzień. Niski poziom azotanów (na granicy niedoboru) powoduje intensyfikację koloru u wielu gatunków roślin o czerwono zabarwionych liściach.

Niedobór
W akwariach roślinnych występuje stosunkowo często. W przypadku umiarkowanego niedoboru jedynym objawem jest spowolnienie wzrostu. W cięższych przypadkach dochodzi do jego zahamowania. Typowym symptomem jest również mniejszy rozmiar liści, małe krzewienie oraz ogólna chloroza starszych liści (kolor jasnozielony do żółtego), z czasem może się ona jednak pojawić także na młodszych. W przypadku silnych niedoborów występuje również nekroza i opadanie liści. Liście i łodygi niektórych gatunków przybierają czerwony lub pomarańczowy kolor. W przypadku roślin typowo wodnych (np. wywłócznik, rogatek, moczarka itp.) może dojść do fragmentacji łodygi.

Nadmiar
W warunkach akwariowych mało prawdopodobny. Objawy nadmiaru azotu pojawiają się na całej roślinie. Liście przybierają ciemnozieloną barwę, dochodzi do zahamowania kwitnienia.

Fosfor (P)
Fosfor zaliczany jest do makroelementów, jego zawartość w suchej masie roślin wynosi ok. 0,2%. Jest on składnikiem kwasów nukleinowych i fosfolipidów, odgrywa kluczową rolę w procesach energetycznych komórek. Fosfor należy do pierwiastków mobilnych, objawy jego niedoboru pojawiają się w pierwszej kolejności na starszych liściach (według innego źródła są one obecne na całej roślinie). Rośliny przyswajają ten pierwiastek w postaci jonów H2PO4(-) i HPO4(2-). Najczęściej stosowanymi źródłami fosforu są: diwodorofosforan potasu (KH2PO4) oraz wodorofosforan dipotasu (K2HPO4). Najczęściej zalecany poziom fosforanów to 0,5-1ppm, część akwarystów uważa jednak, że powinien on wynosić ok. 2ppm. Poziom tych jonów należy regularnie monitorować (przynajmniej przez pierwsze miesiące od założenia zbiornika). W silnie oświetlonych akwariach nawożonych CO2 często zachodzi bowiem potrzeba podawania fosforu. Zazwyczaj stosuje się dawki wynoszące ok. 1ppm PO4(3-) na tydzień.

Niedobór
W akwariach roślinnych występuje stosunkowo często. Nierzadko jedynym objawem jest spowolnienie (lub w cięższych przypadkach zahamowanie) wzrostu. Zazwyczaj dochodzi także do zmniejszenia się rozmiaru blaszki liściowej. Objawy generalnie dotyczą starszych liści, z czasem mogą jednak rozprzestrzeniać się w górę rośliny aż do najmłodszych. Liście przybierają kolor ciemnozielony, fioletowopurpurowy (może pojawiać się także na łodygach) lub nie zmieniają barwy. W niektórych przypadkach dochodzi do brązowienia i zamierania końcówek liści, czasem również do ich opadania. Może również dojść do zahamowania kwitnienia. W warunkach akwariowych objawem niedoboru fosforu może być także brak "bąblowania" roślin oraz nadmierny rozwój zielenic na liściach i szybach.

Nadmiar
W warunkach akwariowych raczej mało prawdopodobny. Nadmiar fosforu może powodować niedobór mikroelementów (szczególnie cynku ale także miedzi, żelaza i manganu) lub według innego źródła potasu. Wbrew obiegowej opinii wysoki poziom fosforanów (3-5ppm) nie powoduje nadmiernego wzrostu glonów.

Siarka (S)
Siarka zaliczana jest do makroelementów, stanowi ona ok. 0,1% suchej masy rośliny. Pierwiastek ten wchodzi w skład białek oraz koenzymów. Siarka pod względem mobilności zaliczana jest do pierwiastków pośrednich. Objawy jej niedoboru często pojawiają się najpierw na młodych liściach, mogą jednak dotyczyć także całej rośliny. Siarka pobierana jest przez rośliny w postaci jonów siarczanowych - SO4(2-). W akwariach roślinnych raczej nie ma potrzeby dodatkowego podawania tego pierwiastka. Woda wodociągowa zawiera bowiem najczęściej dużą ilość siarczanów. Jony te zazwyczaj podaje się również niejako przy okazji wraz z siarczanem magnezu i siarczanem potasu.

Niedobór
W warunkach akwariowych bardzo mało prawdopodobny. Większość źródeł mówi o ogólnej chlorozie młodych liści, które przybierają bladozielony lub żółty kolor. Objawy te często występują jednak na całej roślinie. W niektórych wypadkach końcówki liści mogą przybierać żółte zabarwienie i zawijać się do dołu. Według innego źródła dochodzi do spowolnienia tempa wzrostu oraz opadania liści i zamierania stożków wzrostu.

Nadmiar
Zahamowanie wzrostu, mniejszy rozmiar liści. Chloroza międzyżyłkowa i brązowienie brzegów liści z czasem przesuwające się w kierunku środka blaszki. Istnieją również doniesienia, mówiące o szkodliwym wpływie wysokich (ok. 100ppm) stężeń siarczanów na mchy wodne. Wiele źródeł podaje jednak, że nadmiar siarki nie wpływa niekorzystnie na wzrost roślin. Wskazują na to również doniesienia akwarystów, którzy nie notowali problemów w uprawie roślin w wodzie o zawartości siarczanów wynoszącej ok. 200ppm.

Potas (K)
Potas zaliczany jest do makroelementów, stanowi on ok. 1% suchej masy roślin. Pierwiastek ten jest aktywatorem ponad 50 enzymów, uczestniczy w osmoregulacji oraz w zachowaniu równowagi jonowej. Potas należy do pierwiastków mobilnych, objawy jego niedoboru pojawiają się więc w pierwszej kolejności na starszych liściach. Rośliny pobierają go w postaci jonów K+. Najczęściej stosowanym źródłem potasu jest siarczan potasu (K2SO4) oraz chlorek potasu (KCl). Zazwyczaj stosuje się dawki od kilku do kilkunastu ppm na tydzień. W akwariach roślinnych, w których nie podaje się tego pierwiastka istnieje duże prawdopodobieństwo wystąpienia jego niedoboru. Woda wodociągowa zawiera bowiem zazwyczaj stanowczo za mało potasu w stosunku do zapotrzebowania roślin. W przypadku gdy konieczne jest podawanie znacznych ilości KNO3 w celu utrzymania odpowiedniego poziomu azotanów raczej nie ma potrzeby dodatkowego nawożenia potasem.

Niedobór
W akwariach roślinnych występuje stosunkowo często. W przypadku umiarkowanego niedoboru dochodzi jedynie do spowolnienia wzrostu (w ciężkich przypadkach może dojść do jego zatrzymania). Chloroza wierzchołków i brzegów starszych liści, często przechodząca w nekrozę, w poważniejszych stanach rozprzestrzeniająca się w kierunku środka blaszki liściowej (okolice nerwu głównego zazwyczaj pozostają jednak żywe). W innych przypadkach na liściach pojawiają się żółte, brązowe lub białe plamki przechodzące w nekrozę. Niedobór potasu może także objawiać się chlorozą międzyżyłkową całej blaszki liściowej. Według niektórych źródeł może również powodować obumieranie stożków wzrostu, kruchość pędów, słaby rozwój systemu korzeniowego oraz opadanie liści (w cięższych przypadkach).

Nadmiar
Najczęściej wymienianym skutkiem nadmiaru potasu jest niedobór magnezu lub wapnia. Według innych źródeł także manganu, azotu, cynku i żelaza. Dosyć często można się również spotkać z opiniami mówiącymi, że nadmiar potasu nie jest szkodliwy. Część akwarystów stosujących duże dawki potasu (20ppm tygodniowo lub więcej) notowało jednak przypadki deformacji młodych liści oraz zamierania stożków wzrostu. Problem ten dotyczył zwłaszcza roślin takich jak Ammania gracilis czy Eusteralis stellata.

Wapń (Ca)
Wapń zaliczany jest do makroelementów, stanowi on ok. 0,5% suchej masy roślin. Jest on aktywatorem licznych enzymów, wchodzi w skład ściany komórkowej, pełni też bardzo ważną rolę w regulacji wielu procesów komórkowych. Wapń należy do pierwiastków niemobilnych, objawy jego niedoboru ograniczają się jedynie do stożków wzrostu oraz najmłodszych liści. Przez rośliny pobierany jest w postaci jonów Ca(2+). W warunkach polskich ze względu na wysoką twardość wody wodociągowej niedobory wapnia są bardzo mało prawdopodobne. Mogą się one pojawić jedynie w przypadku stosowania dużych domieszek wody destylowanej lub z filtra RO gdy GH w zbiorniku jest mniejsze niż ok. 4 stopnie niemieckie.

Niedobór
Mało prawdopodobny, możliwy jedynie w bardzo miękkiej wodzie. Silne zahamowanie wzrostu (także korzeni), w cięższych przypadkach zamieranie stożków wzrostu. Chloroza (brzeżna, ogólna bądź w postaci plamek), deformacja oraz zmniejszenie rozmiaru młodych liści. Według innego źródła liście przybierają ciemnozielony kolor. Możliwa nekroza wierzchołków lub brzegów młodych liści, zamieranie i opadanie kwiatów.

Nadmiar
Nadmiar wapnia sam w sobie nie jest toksyczny, utrudnia jednak roślinom pobieranie wielu innych pierwiastków. Może powodować niedobór magnezu i boru, według innego źródła także fosforu, potasu, miedzi, żelaza i cynku. Stąd w bardzo twardej wodzie może zajść konieczność zwiększenia nawożenia, szczególnie mikroelementami.

Magnez (Mg)
Magnez zaliczany jest do makroelementów, stanowi on ok. 0,2% suchej masy roślin. Pierwiastek ten wchodzi w skład chlorofilu, jest również aktywatorem wielu enzymów. Magnez zazwyczaj zaliczany jest do pierwiastków mobilnych, objawy jego niedoboru pojawiają się w pierwszej kolejności na starszych liściach. Niektóre źródła nie podają go jednak jako przykładu typowego pierwiastka mobilnego. Magnez pobierany jest przez rośliny w postaci jonów Mg(2+). W przypadku tego pierwiastka od jego bezwzględnego poziomu ważniejszy jest stosunek zawartości Ca do Mg. W naszym kraju woda wodociągowa ma często wysoką wartość tego stosunku, co może prowadzić do niedoboru magnezu. W przypadku gdy wynosi on 10 lub więcej wskazane jest dodatkowe podawanie Mg. Najczęściej stosowanym źródłem tego pierwiastka jest siarczan magnezu siedmiowodny (MgSO4x7H2O).

Niedobór
Chloroza międzyżyłkowa (czasem w postaci plamek) w pierwszej kolejności pojawiająca się na wierzchołkach i brzegach starszych liści, następnie przesuwająca się, w kierunku środka blaszki. Z czasem objawy mogą się rozprzestrzeniać również na młodsze liście. Inne źródło podaje, że objawy dotyczą przede wszystkim górnych oraz środkowych liści. Obszary dotknięte chlorozą mogą zmieniać kolor z żółtego na brązowy (niekiedy również purpurowy lub czerwony). W przypadku większych niedoborów może dochodzić do nekrozy (może ona przybierać postać punktową) oraz opadania liści. Czasem liście opadają jeszcze zanim wystąpią daleko posunięte zmiany w ich wyglądzie. Według innego źródła może również dochodzić do skręcania się młodych liści lub zmniejszenia się ich rozmiaru.

Nadmiar
Generalnie uważany za nieszkodliwy. Według części źródeł może powodować niedobór wapnia lub potasu.

Chlor (Cl)
Chlor zaliczany jest do mikroelementów, jego zawartość w suchej masie rośliny wynosi ok. 100 mg/kg. Pierwiastek ten jest niezbędny do prawidłowego przebiegu fotosyntezy. Uczestniczy również w osmoregulacji oraz w procesie zachowania równowagi jonowej. Chlor pod względem mobilności zaliczany jest do pierwiastków pośrednich. Pierwiastek ten jest pobierany przez rośliny w postaci jonów Cl-. W warunkach akwariowych wystąpienie niedoborów chloru jest bardzo mało prawdopodobne. Rośliny potrzebują go w niewielkich ilościach, natomiast woda wodociągowa zawiera zazwyczaj stosunkowo dużo chlorków.

Niedobór
Bardzo mało prawdopodobny. Zahamowanie wzrostu korzeni, ich końcówki stają się grube, system korzeniowy staje się bardzo mocno porozgałęziany. Punktowa lub międzyżyłkowa chloroza liści, może pojawiać się również nekroza. Objawy niedoboru chloru mogą przyjmować różną postać w zależności od gatunku rośliny.

Nadmiar
Spowolnienie wzrostu. Brązowienie końcówek lub brzegów liści oraz zmniejszenie rozmiarów blaszki liściowej. Według innego źródła chloroza międzyżyłkowa. Opadanie liści.

Żelazo (Fe)
Żelazo zaliczane jest do mikroelementów, jego zawartość w suchej masie rośliny wynosi ok. 100 mg/kg. Pierwiastek ten jest niezbędny do syntezy chlorofilu, jest składnikiem niektórych białek, bierze również udział w procesie oddychania komórkowego. Żelazo pod względem mobilności zaliczane jest do pierwiastków pośrednich. Objawy jego niedoboru pojawiają się najpierw na młodych liściach, czasem mogą jednak dotyczyć także starszych. Żelazo pobierane jest przez rośliny jako jon Fe(2+) lub Fe(3+). Pierwiastek ten powinien być zawsze podawany w postaci chelatów. Inaczej będzie się bardzo szybko wytrącał z wody w postaci nierozpuszczalnych tlenków i wodorotlenków, przez co stanie się niedostępny dla roślin. Zawartość Fe w wodzie wodociągowej jest zazwyczaj bardzo niska, co w połączeniu z silną tendencją do wytrącania się tych jonów sprawia, że niedobory żelaza występują w akwariach roślinnych bardzo często. Optymalna dawka Fe może się mocno różnić w zależności od rodzaju użytego chelatu, twardości i odczynu wody oraz natężenia i widma światła. Wszystkie te parametry wpływają bowiem na stabilność chelatów żelaza. Generalnie, im wyższe pH, GH oraz natężenie oświetlenia tym większe i częstsze powinny być dawki żelaza. Niektórzy akwaryści podają nawet do 1ppm Fe na tydzień.

Niedobór
Bardzo często spotykany. Spowolnienie wzrostu. Początkowo chloroza międzyżyłkowa młodych liści. Zazwyczaj widoczna jest ostra granica między obszarami chlorotycznymi a zielonymi żyłkami. W miarę nasilania się niedoboru chloroza zaczyna dotykać również nerwy, początkowo drobne, później również większe. W końcu cały liść staje się żółty lub nawet biały. Objawy z czasem mogą obejmować również starsze liście. Najmłodsze mogą wówczas wykazywać ogólną chlorozę, starsze natomiast międzyżyłkową. Nekroza zazwyczaj pojawia się jedynie w skrajnych przypadkach. Może dojść do zmniejszenia się rozmiaru liści.

Nadmiar
Generalnie uważany jest za mało prawdopodobny. Objawy dotyczą środkowych i dolnych liści. Początkowo pojawiają się chlorotyczne (ewentualnie brązowe) plamki, które następnie powiększają się i przechodzą w nekrozę. Według innego źródła liście przybierają ciemnozielony (czasem również brązowy lub purpurowy) kolor oraz dochodzi do zahamowania wzrostu pędów i korzeni.

Mangan (Mn)
Mangan zaliczany jest do mikroelementów, jego zawartość w suchej masie rośliny wynosi ok. 50 mg/kg. Jest on aktywatorem oraz składnikiem wielu enzymów. Jest również niezbędny w procesie wytwarzania tlenu podczas fotosyntezy. Mangan pod względem mobilności zaliczany jest do pierwiastków pośrednich. Jednak w zależności od gatunku rośliny objawy jego niedoboru mogą się w pierwszej kolejności pojawiać na młodych, środkowych bądź starszych liściach, co znacznie utrudnia prawidłową diagnozę. Mangan pobierany jest przez rośliny w postaci jonów Mn(2+). Najczęściej stosowanym źródłem tego pierwiastka jest Mn-EDTA.

Niedobór
Objawy w zależności od gatunku w pierwszej kolejności pojawiają się na młodszych, środkowych lub starszych liściach. Z czasem mogą również rozprzestrzeniać się na całą roślinę. Zahamowanie wzrostu. Chloroza międzyżyłkowa liści (w poważniejszych przypadkach ich kolor może być nawet biały). Nie dochodzi jednak do wytworzenia się ostrej granicy między żyłkami i obszarami dotkniętymi chlorozą, przejście jest raczej łagodne. Możliwe jest również wystąpienie białych smug lub żółtych, brązowych bądź czarnych plamek. W poważniejszych przypadkach występują także nekrotyczne plamki lub nekroza brzegów blaszki liściowej. Może także dojść do opadania liści oraz zahamowania kwitnienia. W warunkach akwariowych objawem niedoboru manganu może być również brak "bąblowania" roślin.

Nadmiar
Objawy dotyczą dolnych i środkowych liści, początkowo mogą być podobne do niedoboru manganu. Brązowe, czarne lub czasem czerwone plamki na liściach mogące przechodzić w nekrozę. Według innych źródeł nierównomierna dystrybucja chlorofilu powodująca chlorozę oraz nekrozę. Zahamowanie wzrostu korzeni. W niektórych przypadkach mogą pojawiać się brązowe plamki otoczone charakterystyczną żółtą obwódką. Nadmiar manganu może również powodować niedobór żelaza.

Bor (B)
Bor zaliczany jest do mikroelementów, jego zawartość w suchej masie rośliny wynosi przeciętnie ok. 20 mg/kg. Pierwiastek ten uczestniczy w procesie tworzenia ścian komórkowych oraz podziału komórek. Jest również niezbędny do prawidłowego metabolizmu węglowodanów. Bor zaliczany jest do pierwiastków niemobilnych. Objawy jego niedoboru ograniczają się raczej do stożków wzrostu i najmłodszych liści. Rośliny do normalnego wzrostu wymagają stałej dostępności odpowiedniej ilości boru. Pierwiastek ten pobierany jest w postaci jonów H2BO3(-), BO3(3-), B4O7(2-). Najczęściej podawany jest jako kwas borowy (H3BO3). W przypadku boru zakres pomiędzy niedoborem a toksycznością jest bardzo wąski, łatwo można więc doprowadzić do przenawożenia tym pierwiastkiem. Stężenia powyżej 0,5 mg/l mogą już być toksyczne dla niektórych roślin w uprawach hydroponicznych. W naszym kraju zawartość boru w wodzie wodociągowej zazwyczaj jest jednak bardzo niska i wynosi setne części mg/l. Dobór optymalnej dawki tego pierwiastka jest również utrudniony ze względu na to, że ten sam jego poziom u niektórych gatunków roślin może powodować niedobór u innych natomiast jest już toksyczny.

Niedobór
Spowolnienie wzrostu, zamieranie stożków wzrostu pędów i korzeni. Obumarcie głównego stożka wzrostu może powodować intensywny rozwój wielu pędów bocznych, które również mogą szybko ginąć. Najmłodsze liście są małe, zdeformowane i powykręcane. Szczytowa partia rośliny może przybierać postać rozety (liście stłoczone są w ciasno ułożonych okółkach w wyniku silnego skrócenia międzywęźli). Zahamowanie kwitnienia. Ogólna chloroza młodych liści, mogą pojawiać się również nieregularne brązowe plamy w cięższych przypadkach przechodzące w nekrozę. W innych przypadkach obecne są biało-żółte plamki.

Nadmiar
Objawy dotyczą środkowych i dolnych liści. Chloroza, w cięższych przypadkach przechodząca w nekrozę obejmująca w pierwszej kolejności brzegi i/lub szczyt liścia, następnie przesuwająca się w kierunku środka blaszki. Może dochodzić do opadania liści. W innych przypadkach pojawiają się nekrotyczne plamki o pomarańczowym bądź czerwonym zabarwieniu. Zahamowanie kwitnienia. Według innego źródła dochodzi do chlorozy starszych liści.

Miedź (Cu)
Miedź zaliczana jest do mikroelementów, jej zawartość w suchej masie rośliny jest niewielka i wynosi ok. 6 mg/kg. Pierwiastek ten jest niezbędny do prawidłowego przebiegu fotosyntezy, oddychania komórkowego oraz metabolizmu białek i węglowodanów. Miedź pod względem mobilności zaliczana jest do pierwiastków pośrednich. Objawy jej niedoboru pojawiają się raczej jedynie na młodych liściach. Pierwiastek ten jest pobierany przez rośliny w postaci jonów Cu(2+). Najczęściej podaje się go jako Cu-EDTA. Miedź jest pierwiastkiem niezbędnym do prawidłowego wzrostu roślin, w nadmiarze jest jednak bardzo toksyczna. W przypadku wielu gatunków zakres pomiędzy niedoborem a nadmiarem jest wąski, łatwo można więc doprowadzić do przenawożenia tym pierwiastkiem.

Niedobór
Mało prawdopodobny. Zahamowanie wzrostu. Młode liście mogą przybierać kolor niebiesko-zielony, w dalszej kolejności może pojawiać się brzeżna chloroza i nekroza końca blaszki. W innych przypadkach dochodzi do żółknięcia całej blaszki liściowej lub pojawiania się brązowych bądź białych plamek. Według innego źródła młode liście są zniekształcone oraz wykazują lekką chlorozę międzyżyłkową. Szczytowa partia rośliny może przybierać postać rozety (liście stłoczone są w ciasno ułożonych okółkach w wyniku silnego skrócenia międzywęźli). Inne możliwe objawy to zamieranie stożków wzrostu oraz zahamowanie kwitnienia.

Nadmiar
Objawy dotyczą raczej środkowych i dolnych liści. Zahamowanie wzrostu pędów, liście mogą przybierać niebieskawy odcień. Chloroza blaszki liściowej przechodząca w nekrozę. Zahamowanie wzrostu, czernienie oraz pogrubienie korzeni, mogą one przypominać wyglądem drut kolczasty. Według innych źródeł na starszych liściach pojawiają się nekrotyczne plamki, może także dochodzić do ograniczenia krzewienia. Często wymienianym efektem nadmiaru miedzi jest również niedobór żelaza. W warunkach akwariowych nadmiar miedzi może pojawić się w wyniku stosowania środków hamujących rozwój glonów, które często ją zawierają.

Cynk (Zn)
Cynk zaliczany jest do mikroelementów, jego zawartość w suchej masie rośliny wynosi ok. 20 mg/kg. Pierwiastek ten jest składnikiem bądź aktywatorem wielu enzymów zaangażowanych w syntezę białek. Jest również niezbędny do prawidłowego przebiegu syntezy hormonów roślinnych oraz metabolizmu węglowodanów. Cynk pod względem mobilności zaliczany jest do pierwiastków pośrednich. Objawy jego niedoboru mogą się jednak pojawiać zarówno na młodych jak i dolnych bądź środkowych (tu mogą się również rozprzestrzeniać na resztę rośliny) liściach, co prawdopodobnie jest cechą gatunkową. Cynk pobierany jest przez rośliny w postaci jonów Zn(2+). Najczęściej podaje się go jako Zn-EDTA. Wody z ujęć podziemnych czasem zawierają toksyczne dla roślin ilości cynku. Poszczególne gatunki mogą się jednak znacznie różnić wrażliwością na nadmiar tego pierwiastka.

Niedobór
Objawy w zależności od gatunku mogą pojawiać się na młodych, środkowych bądź starszych liściach. Zahamowanie wzrostu, znaczne skrócenie międzywęźli, mniejszy rozmiar i deformacja (często również chloroza międzyżyłkowa) młodych liści. Szczytowa partia rośliny może przybierać postać rozety (liście stłoczone są w ciasno ułożonych okółkach w wyniku silnego skrócenia międzywęźli). W innych przypadkach pojawia się chloroza międzyżyłkowa środkowych bądź dolnych liści (zazwyczaj obecne są również brązowe, ewentualnie purpurowe plamki) przechodząca w nekrozę. Części blaszki objęte chlorozą mogą przybierać kolor bladozielony, żółty lub nawet biały. Silny niedobór cynku często powoduje również opadanie liści. Według pojedynczych źródeł może także dochodzić do obumierania stożków wzrostu lub mniejszego krzewienia.

Nadmiar
Najczęściej podawanym skutkiem nadmiaru cynku jest niedobór żelaza. Czasem wymienia się również ogólną, międzyżyłkową bądź brzeżną chlorozę środkowych i starszych liści mogącą przechodzić w nekrozę. Niektóre źródła mówią również o spowolnieniu wzrostu pędów i zaburzeniach wzrostu korzeni, które wyglądem mogą przypominać drut kolczasty.

Molibden (Mo)
Molibden zaliczany jest do mikroelementów, jego udział w suchej masie rośliny jest bardzo mały, wynosi zaledwie ok. 0,1 mg/kg. Pierwiastek ten jest niezbędny do przyswojenia azotu w postaci azotanów. Molibden pod względem mobilności zaliczany jest do pierwiastków pośrednich. Objawy jego niedoboru najczęściej pojawiają się na starszych liściach. W niektórych przypadkach dotyczą również stożków wzrostu oraz młodych liści. Molibden jest pobierany przez rośliny w postaci jonów MoO4(2-). Ze względu na bardzo niewielkie zapotrzebowanie na ten pierwiastek jego niedobór jest mało prawdopodobny. Rośliny bez szkody znoszą również wysoki poziom molibdenu.

Niedobór
Mało prawdopodobny. Najczęściej objawia się podobnie do niedoboru azotu. Ogólna, brzeżna bądź punktowa chloroza dolnych liści (czasem również nekroza), oraz zawijanie się lub brązowienie brzegów blaszki liściowej. W przypadku niektórych gatunków objawy dotyczą także szczytów pędów. Polegają one na obumieraniu stożków wzrostu oraz deformacji (czasem również chlorozie i zmniejszeniu się rozmiaru) młodych liści. Może także dochodzić do spowolnienia wzrostu lub zahamowania kwitnienia.

Nadmiar
Bardzo mało prawdopodobny. Żółknięcie lub brązowienie krawędzi bądź całych liści.

Nikiel (Ni)
Ostatnio do listy mikroelementów dołączono także nikiel. Jego zawartość w suchej masie rośliny jest bardzo mała, wynosi ok. 0,1 mg/kg. Pierwiastek ten jest niezbędny do przyswojenia azotu w postaci mocznika, wpływa również na pobieranie żelaza. Objawy jego niedoboru są jak dotąd nieznane, nigdy nie udało się ich zaobserwować u roślin uprawnych.

Kobalt (Co)
Kobalt jest czasem spotykany w nawozach dla roślin akwariowych, jego podawanie nie ma jednak większego sensu gdyż pierwiastek ten nie jest roślinom niezbędny. Jego obecność wymagana jest jedynie przez rośliny motylkowe a konkretniej przez ich symbiotyczne bakterie wiążące azot atmosferyczny.


Żródła:
1.http://www.rhs.org.uk/advice/profiles0701/magnesium.asp
2.http://www.rodsgarden.50megs.com/plantnutrients.htm
3.http://hort.ifas.ufl.edu/teach/orh3254/DefSymptoms.htm
4.http://www.hydroponicsonline.com....
5.http://www.hydromall.com/grower/nutrients.html
6.http://www.msue.msu.edu/msue/imp/modf1/masterf1.html
7.http://www.incitecfertilizers.com.au/agronomic_fact_sheets.cfm
8.http://www.optimara.com/doctoroptimara/diagnosis/
9.http://www.soils.wisc.edu/~barak/soilscience326/listofel.htm
10.http://users.skynet.be/fa003137/gentians/articles/minerals_and_plants.htm
11.http://www.hydrofarm.com/content/articles/deficiencies.html
12.http://www.csd.net/%7Ecgadd/aqua/art_plant_nutrient.htm
13.http://www.hort.cornell.edu/extens...
14.http://www1.agric.gov.ab.ca/$department/deptdocs.nsf/all/agdex713?opendocument
15.http://www.smallgrains.org/Techfile/Franzen.htm
16.http://www.spectrumanalytic.com/support/library/articles/
17.http://www.hydroponics.net/learn/Deficiency_by_element.asp
18.http://www.hydrofarm.com/content/articles/factors_plant.html
19.http://www.montana.edu/wwwpb/pubs/mt4449.html
20.http://cropandsoil.oregonstate.edu/cereals/WHEAT/Nutrient Management/nutrient.htm
21.http://www.rutec.com/main.html
22.http://www.cahe.nmsu.edu/pubs/_a/A-139.pdf
23.http://aquabotanicwetthumb.infopop.cc/6/ubb.x?a=cfrm&s=4006090712
24.http://fins.actwin.com/aquatic-plants/
25.J. Kopcewicz, S. Lewak (red.), "Podstawy fizjologii roślin", PWN Warszawa 1998
26.D. Walstad, “Ecology of the planted aquarium. A practical manual and scientific treatise for the home aquarist", Echinodorus Publishing 1999
oraz własne doświadczenia.